Tatry

Tatry (514.5) – najwyższe pasmo w łańcuchu Karpat (Karpaty Zachodnie). Powierzchnia Tatr wynosi 785 km², z tego 175 km² (ok. 25%) leży w granicach Polski, ok. 610 km² (75%) na terytorium Słowacji. Długość Tatr mierzona od Huciańskiej Przełęczy (ok. 900 m n.p.m.) do wschodnich podnóży Kobylego Wierchu, a dokładniej Ździarskiej Przełęczy (1075 m n.p.m.), wynosi w linii prostej 53 km, a ściśle wzdłuż grani głównej 80 km.

Tatry są objęte ochroną przez ustanowienie na ich obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Tatry dzielimy na:

Tatry Zachodnie – najwyższy szczyt: Bystra (2248 m n.p.m.), po polskiej stronie: Starorobociański Wierch (2176 m)
Tatry Wschodnie:
Tatry Wysokie – najwyższy szczyt: Gerlach (2655 m), po polskiej stronie: Rysy (2499 m, wierzchołek słowacki 2503 m)
Tatry Bielskie – najwyższy szczyt: Hawrań (2152 m)
Niekiedy z Tatr Zachodnich wydzielany jest Masyw Siwego Wierchu, położony w całości na terenie Słowacji.

Granicą pomiędzy Tatrami Zachodnimi a Wschodnimi jest przełęcz Liliowe oraz Dolina Suchej Wody (w granicach Polski) i Dolina Cicha (po stronie Słowacji). Tatry Bielskie od Wysokich oddziela Przełęcz pod Kopą.

Budowa geologiczna
Tatry są górami fałdowymi orogenezy alpejskiej, dlatego charakteryzuje je tzw. młoda rzeźba terenu. Zostały sfałdowane i lekko wydźwignięte w okresie kredy późnej (środkowym i późnym turonie) w ramach fazy subhercyńskiej, wtedy też powstały płaszczowiny tatrzańskie. Obszar tatr został znów zalany płytkim morzem w eocenie. Ostatecznie wypiętrzone w późnym miocenie (10-15 mln lat temu).

Masyw zbudowany jest z paleozoicznego trzonu krystalicznego (głównie z późnokarbońskie) granitoidów, w mniejszym stopniu ze starszych skał metamorficznych, zwłaszcza migmatytów) i mezozoicznych skał osadowych tworzących płaszczowiny: wierchową i dwie główne reglowe – kriżniańską oraz choczańską. Zdecydowaną większość Tatr budują skały trzonu krystalicznego, skały osadowe płaszczowin są obecne głównie na północnym skraju Tatr, gdyż były one przesunięte i obalone na północ. W polskiej części Tatr, będącej północną częścią tego masywu, skały osadowe zajmują większą powierzchnię niż krystaliczne.

Trzon krystaliczny Tatr
Zdecydowaną większość krystalicznego trzonu Tatr reprezentują granitoidy datowane metodami radiometrycznymi na 290 ± 15 mln lat (późny karbon). Jest to intruzja spowodowana naprężeniami orogenezy waryscyjskiej. Najpowszechniejszym typem granitoidów tatrzańskich są granodioryty, a trochę rzadszym tonality. Właściwe granity są rzadkie i spotyka przede wszystkim w rejonie Goryczkowej w Tatrach Zachodnich. Prawie całe Tatry Wysokie utworzone są przez granitoidy (granodioryty i tonality), granitoidy (prawie wyłącznie granodioryty i rzadsze granity porfirowe) są również ważnym elementem Tatr Zachodnich, gdzie jednak współwystępują z równie rozpowszechnionymi starszymi skałami metamorficznymi. W obrębie granitoidów występują żyły pegmatytów i żyły kwarcowe, ważnych ze względu na cenne minerały wydobywane tu od XV w.

Skały metamorficzne występują głównie w Tatrach Zachodnich i są to przede wszystkim migmatyty, o wieku głównej fazy metamorfizmu datowanym na 420 mln lat. Większość skał metamorficznych Tatr była pierwotnie fliszem, choć są też obecne amfibolity itp., które pochodzą z metamorfizmu pierwotnych obojętnych skał wulkanicznych typu bazaltów. Podrzędnie spotyka się gnejsy i łupki łyszczykowe.

Pierwsza, odnotowana wycieczka w Tatry odbyła się w 1565 r. (Przejażdżka Beaty z Kościeleckich Łaskiej ze spiskiego Kieżmarku do Doliny Kieżmarskiej). Z XVII w. pochodzą też wzmianki o pierwszych wejściach na szczyty.
Za ojca polskiej turystyki tatrzańskiej uważa się Stanisława Staszica. W latach 1803-1805 wędrował po Tatrach, prowadząc badania naukowe. Ich owocem jest wydane w 1815 dzieło O ziemiorodztwie Karpatów. Staszicowi przypisywane są pierwsze wejście na Kołowy Szczyt. Był też na Krywaniu, Sławkowskim Szczycie, Łomnicy. Tatry badał też w latach 1835-1850 geolog Ludwik Zejszner.

Panorama Tatr Wysokich: Gerlach, Batyżowiecki, Kaczy, Kończysta, Ganek, Wysoka, Rysy
Pierwsi turyści odwiedzali przede wszystkim Dolinę Kościeliską, Kuźnice, Kalatówki i Morskie Oko. Wielkim propagatorem Tatr stał się lekarz Tytus Chałubiński. Za pioniera turystyki wysokogórskiej uważa się księdza Józefa Stolarczyka. Do rozwoju ruchu turystycznego przyczyniło się także wydanie (1860) przez Walerego Eliasza pierwszego przewodnika po Tatrach. W 1873 zawiązało się Węgierskie Towarzystwo Karpackie oraz, niewiele później, Towarzystwo Tatrzańskie. Celem ludzi w nich działających stało się propagowanie turystyki i jej ułatwianie. Towarzystwo budowało szlaki turystyczne oraz schroniska (Morskie Oko – 1874, Roztoka – 1876, Dolina Pięciu Stawów Polskich – 1876). Zasługą Towarzystwa jest też rozwój Zakopanego przez liczne inwestycje (np. oświetlenie, budowa Szkoły Przemysłu Drzewnego). Lata 70. XIX w. to też wiele, odnotowanych jako pierwsze, wejść na szczyty górskie. Latach 80. XIX w. to początek taternictwa zimowego. Pierwsi turyści wędrowali po Tatrach z przewodnikami wywodzącymi się z zakopiańskich górali. Najbardziej znani to: Klemens Bachleda (Klimek), Jędrzej Wala, Maciej Sieczka, Szymon Tatar, Wojciech Roj, Józef Gąsienica Tomków, Bartłomiej (Bartuś) Obrochta, Stanisław Gąsienica Byrcyn i wielu innych. Z "chodzeniem po górach" wiązały się wypadki. Inicjatorem powstania i pierwszym kierownikiem Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego był Mariusz Zaruski (1909 r.).

Widok z Tarasówki
Wzrost popularności Tatr spowodował w latach 90. XIX w. osiedlenie się w Zakopanem dużej grupy ówczesnej inteligencji. Dzięki niej, jej pasji kolekcjonerskiej, zachwytom nad pięknem Tatr i tatrzańskim folklorem, Tatry stały się miejscem badań i źródłem inspiracji dla wielu twórców. O Tatrach pisali m.in.: Kazimierz Przerwa-Tetmajer, urodzony na Podhalu, w Ludźmierzu (Na Skalnym Podhalu, Legenda Tatr); Seweryn Goszczyński Dziennik podróży do Tatr, Sobótka); Władysław Orkan, Stanisław Nędza-Kubiniec. Z Zakopanem związany był też Kornel Makuszyński. Kompozytorzy urzeczeni widokiem dzikiej przyrody, tworzyli czerpiąc z bogactwa muzyki góralskiej, np. Karol Szymanowski, Mieczysław Karłowicz, Zygmunt Noskowski, Jan Maklakiewicz, Wojciech Kilar.
Bogate zdobnictwo i architektura Podhala, za sprawą Stanisława Witkiewicza, dała podstawy stylowi zakopiańskiemu. Pejzaż tatrzański utrwalali Rafał Malczewski, Walery Eljasz-Radzikowski. Szkoła w Zakopanem (Szkoła Przemysłu Drzewnego i wydzielone z niej w 1948 r. Liceum Sztuk Plastycznych) doczekała się takich absolwentów jak: Antoni Kenar i Władysław Hasior.
Wynikiem rozlicznych badań są m.in. publikacje Witolda H. Paryskiego, autora wielotomowego przewodnika dla taterników, jego żony Zofii opisującej bogactwo flory tatrzańskiej (Zofia Paryska zajmowała się także tematyką ochrony przyrody). Z Tatrami związany był także Józef Federowicz, wieloletni kierownik zakopiańskiej stacji meteorologicznej, Juliusz Zborowski, dyrektor Muzeum Tatrzańskiego.
Wielu z nich zostało pochowanych na najstarszym cmentarzu Zakopanego, na Pęksowym Brzyzku.
Obecnie Tatry należą do powszechnie odwiedzanych miejsc. Zbudowane liczne szlaki turystyki pieszej, nartostrady i trasy zjazdowe na obszarze Polski i Słowacji, baza noclegowa, liczne wyciągi narciarskie a także koleje linowe (na Kasprowy Wierch i Łomnicę oraz linowo-terenowa – na Gubałówkę i Hrebienok) sprzyjają turystyce i sportom zimowym.